عوامل زیستی از طریق انتقال برخی از بیماری‌های واگیر به انسان، سالیانه دهها هزار نفر را به کام مرگ برده و سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۳ میلادی هشدار احتمال بروز پاندمی در سال‌های آینده را اعلام کرده است.
از آنجا که پشه آئدس به عنوان یکی از ناقلین مهم در بروز برخی بیماری‌های واگیر نقش داشته و با اینکه کشور ما زیستگاه طبیعی این پشه نبوده ولی متاسفانه در سالیان اخیر در برخی از نقاط کشور پشه ناقل آئدس گزارش شده و از سوی دیگر، وجود آن در کشورهای شرق ایران مانند پاکستان و افغانستان و گزارش‌های متعددی از اپیدمی‌های بیماری دانگ و چیکونگونیا نیاز به یک دستورالعمل ملی در این حوزه را ایجاد نموده که این سند بر همین مبنا تدوین شده است.
پشه آئدس چگونه به ایران راه یافته است؟
این پشه می‌تواند از راههای زمینی و از طریق حمل‌ونقل و جابجایی قانونی و قاچاق انسان و کالا، از طریق دریایی و حمل ونقل کالا و کارکنان شناورهای دریایی و همچنین از طریق هوایی و جابجایی مسافران و کالا از نقاط آلوده و مشکوک وارد کشور گردد.
پشه آئدس عامل چند بیماری شناخته می شود که تب دانگ مهمترین آن است؛ بیماری دانگ، در سال ۲۰۱۲ به عنوان مهمترین بیماری ویروسی که از طریق بندپایان انتقال می‌یابد محسوب شده و تبدیل به یکی از عمده‌ترین مشکلات بهداشتی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان شده است.
این بیماری به عنوان یکی از اولویت‌های سازمان جهانی بهداشت در بحث پیشگیری و واپایش بیماری‌ها از سال ۱۹۹۳ قرار گرفت. انتشار هر ۴ گونه ویروس دانگ از آسیا تا آمریکا، آفریقا و مدیترانه شرقی آن را به یک تهدید سلامت جهانی تبدیل کرده است.
وضعیت کامل بیماری در سراسر جهان به طور کامل مشخص نشده است اما الگوی انتشار بیماری در جهان هم برای سلامت عمومی و هم از نظر اقتصادی به حد هشدار رسیده است.
بیماری چیکونگونیا؛ بیماری ویروسی دیگری است که از طریق پشه‌های آلوده به انسان منتقل و تهدید بزرگی برای ایران به شمار می رود؛ بیماری علایم مشابهی با دانگ دارد و در مناطقی که دانگ شایع است به اشتباه تشخیص دانگ داده می‌شود. انتقال محلی چیکونگونیا از بیش از ۱۰۰ کشور و منطقه در آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکا گزارش شده است و موجب طغیان‌های وسیعی در سال‌های اخیر در کشورهای عربستان سعودی، یمن و پاکستان شده است.
ویروس زیکا :یک ویروس نوپدید قابل انتقال توسط پشه‌ها است که به افراد از طریق گزش پشه آلوده گونه آیدس، به خصوص آیدس اجیپتی، منتقل می‌شود. این ویروس برای نخستین بار در میمون‌های رزوس در اوگاندا در سال ۱۹۴۷ میلادی شناسایی شد و پس از آن در سال ۱۹۵۲ در اوگاندا و تانزانیا از انسان جدا شد. طغیان‌های بیماری ویروسی زیکا از آفریقا، آمریکا، آسیا و پاسفیک گزارش شده است.
بیماری تب زرد: یک بیماری عفونی است که پشه‌های آئدس مهاجم نقش بسیار مهمی در انتقال ویروس عامل بیماری و ایجاد آن دارند. تا سال ۲۰۲۳، تعداد ۳۴ کشور در آفریقا و تعداد ۱۳ کشور در آمریکای مرکزی و جنوبی یا بومی یا دارای مناطقی هستند که برای تب زرد بومی هستند. تب زرد با واکسنی که ایمن و مقرون به صرفه است، پیشگیری می‌شود. یک دوز واحد از واکسن تب زرد برای محافظت مادام‌العمر کافی است.
متأسفانه پتانسیل ورود تب دانگ به ایران به ویژه در مناطق جنوبی کشور، بالا است. به علت واردات گیاه لاکی بامبو از کشورهای چین و تایلند ممکن است تخم، لارو، پوپ و یا پشه بالغ وارد کشور شود و یا ائدس آلبوپیکتوس بالغ توسط هواپیما از کشور عربستان سعودی و یا توسط کشتی از پاکستان به ایران منتقل و به سرعت پخش شود.
تب دنگی: یک بیماری ویروسی است که فقط از طریق نیش پشه آئدس آلوده و یا انتقال خون و فراورده‌های خونی از بیمار مبتلا به سایر افراد منتقل می‌شود. این بیماری در سال‌های اخیر در کشور ایران نیز مشاهده شده و در صورت انجام اقدامات پیشگیرانه می‌توان تا حد زیادی از انتقال آن جلوگیری نمود.
علائم
در بیشتر افراد بیماری بدون مشکل خاصی بهبود خواهد یافت اما در گروه اندکی از بیماران ممکن است موجب بد حال شدن بیمار و حتی مرگ وی گردد. علائم خفیف این ویروس معمولاً ۴ تا ۶ روز پس از عفونت شروع می‌شوند و معمولاً تا ۱۰ روز ادامه داشته و این علائم مشاهده می‌شود:
– تب و شدید
– سر درد
– درد پشت چشم
– درد شدید مفصل و عضله
– خستگی
– حالت تهوع
– استفراغ
این علائم معمولاً پس از یک هفته از بین رفته و به ندرت عوارض جدی یا کشنده‌ای در پی دارد. با این حال، مشکلات جدی‌تری نیز می‌توانند ایجاد شوند که شامل:
– خونریزی از دهان، لثه یا بینی
– آسیب به سیستم لنفاوی و رگ‌های خونی
– خونریزی داخلی، که می‌تواند منجر به استفراغ خونی و مدفوع قیری شکل شود
– پلاکت خون کاهش یافته
– استفراغ مکرر
– لکه‌های خونی کوچک در زیر پوست
– نبض ضعیف
– پوست رنگ پریده
– تعریق سرد
بیماری دانگ فازهای عفونی مختلفی دارد که شامل فاز تب، فاز بحرانی و فاز نقاهت است.
۱- فاز تب: اغلب ۲ تا ۷ روز طول می کشد. مرحله تب دار به صورت ناگهانی شروع شده و ۲ تا ۷ روز طول می کشد و ممکن است دو مرحله ای باشد. سایر علائم بیماری شامل سردرد شدید، درد عضلانی، درد مفصلی، درد استخوانی، درد حدقه چشم، بی اشتهایی، استفراغ، بثورات جلدی ماکولر یا ماکولوپایولر و تظاهرات خونریزی خفیف مثل پتشی، اکیموز، پورپورا، خونریزی از بینی و لثه، هما چوری و تست تورنیکه مثبت است. در طول ۴۸ ساعت اول بعضی بیماران گلودرد و قرمزی حلق و صورت برافروخته دارند. تظاهرات خفیف خونریزی: بعنوان مثال ممکن است پتشی و خونریزی مخاطی(بینی و لثه) دیده شود. کنترل علائم هشدار به منظور تشخیص پیشرفت به فاز بحرانی، حیاتی است. علائم هشدار دهنده بیماری دانگ شدید در اواخر مرحله تب دار ظاهر می شود و این زمانی است که تب بیمار به سمت قطع شدن می رود. در این مرحله بیمار دارای استفراغ های مکرر، درد شدید شکم، خونریزی از مخاط ها، اشکال در تنفس، علائم شوک هیپوولمیک، کاهش سریع پلاکت های خون و افزایش هماتوکریت هستند.
۲- فاز بحرانی: وضعیت بیمار رو به وخامت می گذارد و معمولا ۱ تا ۲ روز طول می کشد. فاز بحرانی با بی تب شدن شروع می شود و معمولا ۲۴ تا ۴۸ ساعت طول می کشد. اکثر بیماران در طی این فاز رو به بهبود می روند اما بعضی ها هم دچار نشت پلاسما قابل توجه می شوند که این مرحله، دانگ شدید است که دلیل اصلی آن افزایش چشمگیر تراوایی(نفوذپذیری) عروق است. در ابتدای این مرحله(جبران فیزیولوژیک) مکانیسم اصلی، نگهداری گردش خون به اندازه کافی است. فشار نبض رفته رفته کم می شود. نبض فیلی فرم و فشارخون دیاستولیک بالا می رود. اوایل که علائم شوک ظاهر می شود، بیمار ممکن است در ظاهر وضع عمومی نگران کننده ای نداشته باشد ولی وقتی افت فشار ظاهر شد یک مرتبه فشارخون سسیتولیک پایین می افتند و به دنبال آن شوک غیرقابل برگشت شده و مرگ اتفاق می افتند و حتی احیای بیمار هم نتیجه نمی دهد. بیماران ممکن است به دلیل نشت پلاسما دچار پلورال افیوژن یا آسیب شوند، هیپوپروتئینمی و افزایش هماتوکریت رخ می دهد. بیماران همچنین ممکن است علائم خونریزی شدید، استفراغ خونی، خونریزی از مقعد، ملنا و خونریزی از واژن شوند به خصوص اگر شوک طول کشیده باشد. بیماران مبتلا به دانگ شدید ممکن است با علائم هپاتیت، میوکاردیت، پانکراتیت یا آنسفالیت مراجعه کنند.
۳- فاز نقاهت: در این مرحله ایمنی در برابر سروتایپ عامل بیماری ایجاد می شود. بهبودی در حال عمومی بیمار دیده می شود. این فاز وقتی شروع می شود که نشت پلاسما فروکش می کند و مایعات خارج شده از عروق شروع به بازگشت به داخل عروق(جذب مجدد) می کنند. هماتوکریت با ثبات تر می شود و یا حتی ممکن است کاهش پیدا کند. وضعیت همودینامیک بیمار بهتر شده و ادرار مجددا برقرار می شود و گلبول های سفید هم شروع به افزایش می کنند. بیماران ممکن است در این مرحله بثورات جلدی اریتماتوز پیدا کنند که بعدا پوسته پوسته شده و خارش دارد. از خصوصیات بیماری دانگ این است که در یکی دو سال نخست بروز بیماری در یک منطقه از آنجا که آلودگی تنها با یک سروتایپ است، معمولا بیماران دارای علائم خفیفی هستند(مثلا با سندرم تب طول کشیده یا شبه آنفلوآنزا بدون عارضه تظاهر می کند) این امر سبب می شود بسیاری از بیماران به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نکنند. این مساله دو خطر می تواند به دنبال داشته باشد: اولا بیمار آلوده در جامعه فعالیت دارد و می تواند در معرض گزش مجدد پشه ها قرار گیرد و سبب انتقال بیماری به دیگران شود. ثانیا در زمان ورود یک سروتایپ جدید به منطقه(مثلا در سال های آینده) در صورت آلودگی با سروتایپ جدید، بیمار به فرم شدید دانگ مبتلا می شود.
علائم بالینی و نشانه ها دانگ می تواند یک بیماری شبه آنفلوآنزا شدید ایجاد کند. این بیماری در شیرخواران، کودکان و بالغین دیده می شود اما به ندرت موجب مرگ می شود. اغلب علائم از جمله تب، ۲ تا ۷ روز طول می کشد. دوره کمون، ۴ تا ۱۰ روز پس از زمان گزش پشه آلوده است. سازمان جهانی بهداشت دانگ را به دو دسته کلی تقسیم می کند: دانگ(با یا بدون علائم هشدار دهنده) و دانگ شدید. این تقسیم بندی به منظور کمک به کارکنان بهداشت و درمان در راستای اتخاذ تصمیم بستری و کاهش خطر تعداد موارد دانگ شدید طراحی و تنظیم شده است.
درمان
درمان این بیماری شامل مصرف مایعات، استراحت کافی و درمان‌های علامتی می‌باشد. در صورت ابتلاء به یاد داشته باشید که برای تسکین درد و تب فقط از استامینوفن استفاده کنید. از داروهای آسپرین، ژلوفن، دیکلوفناک و موارد مشابه به علت احتمال شروع خونریزی در فرد نمی‌توان استفاده نمود.
راههای پیشگیری از تب دنگی
بهترین راه پیشگیری از بیماری تب دنگی، جلوگیری از گزش توسط پشه‌های آلوده است. به ویژه اگر در منطقه گرمسیری یا مناطق دارای هشدار زندگی می‌کنید یا به آنجا سفر کرده‌اید، بنابراین در این شرایط برای محافظت از خود کارهای زیر را انجام دهید:
– از محصولات دافع و از بین برنده پشه و حشرات استفاده کنید. که یکی از موثر ترین آنها دستگاه حشره کش یا پشه کش می باشد
– هنگام بیرون بودن از پیراهن‌های آستین بلند و شلوارهای بلند که در جوراب‌ها فرو رفته‌اند، استفاده کنید.
– از توری پشه گیر برای درب‌ها و پنجره‌ها استفاده کنید.
– برای کاهش جمعیت پشه‌ها، باید مکان‌هایی که در آن پشه‌ها تولید مثل می‌کنند را از بین ببرید. مانند قوطی یا گلدان‌هایی که آب را جمع می‌کنند.
– سعی کنید به مناطقی که احتمال بیشتر گزش وجود دارد مانند مرداب‌ها و محیط‌های با آب راکد نروید.
در انتها به یاد داشته باشید که اگر پشه، فرد مبتلا را نیش بزند، آن پشه تا آخر عمر ناقل بیماری بوده و با گزیدن سایرین می‌تواند عفونت را به دیگر اعضای خانه نیز منتقل کنند. پس اگر شخصی در خانه شما به تب دنگی مبتلا است، نسبت به کشتن پشه‌های محیط و جلوگیری از ورود آنها به منزل اقدام کنید.
چگونه می توان با پشه آئدس مقابله کرد؟
از آنجا که پشه آئدس عامل بروز چندین بیماری در انسان است، مدیریت بهداشت محیطی اهمیت بالایی در مقابله با آن دارد؛ بر این اساس در دستور العمل ابلاغی مدیریت بهداشت محیطی به منظور تغییر محیط برای جلوگیری و یا به حداقل رساندن تکثیر ناقل و تماس آن با انسان مورد تاکید قرار گرفته است.
از بین بردن، تغییر و یا حذف زیستگاه‌های لاروی از اصول مدیریت بهداشت محیطی است که شامل تغییرات موقت در زیستگاه ناقل، اقدامات طولانی اثر برای جلوگیری از ایجاد زیستگاه و اقدامات بهداشت مسکن برای کاهش تماس ناقل و انسان است.
به همین دلیل دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده ۵ قانون مدیریت خدمات کشوری و ماده ۲۹ قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه کشور، سازمان‌های نیروهای مسلح و سایر سازمان‌ها و نهادهای عمومی دولتی و غیردولتی و همه ظرفیت‌های دارای نقش در پدافند زیستی کشور می بایست برای مقابله با این گونه زیستی مهاجم وارد میدان شوند.
تشکیل قرارگاه پدافند زیستی در سطوح ملی، استانی، شهرستانی و دستگاهی برای رصد و پایش همه اقدامات، رصد و پایش و تشخیص و شناسایی و هشدار و تعیین وضعیت توسط وزارت بهداشت و رصد و پایش دائمی آخرین وضعیت ناقلین و بیماری‌ها در سطوح شهری، استانی، منطقه‌ای و ملی (مناطق همه گیری) در این دستور العمل مورد تاکید قرار گرفته است.
اقدامات مهم در حوزه بهداشت محیط
-بهسازی و پاکسازی مناطق پر خطر از آب‌های راکد و اقلام اسقاطی و انبارهای ضایعاتی،
رفع آلودگی مناطق آلوده
-هشدار در مورد سفر به مناطق آلوده
-عملیات سمپاشی فضایی (مه‌پاشی) در شعاع ۵۰۰متری و لاروکشی،
-بهره گیری از ظرفیت‌های فناورانه (پرتوهای هسته‌ای) و فناوری‌های مدرن برای خنثی و عقیم‌سازی ناقلین
– رفع آلودگی تجهیزات خودرو و لاستیک های فرسوده
-رفع آلودگی محیط با استفاده از ظرفیت‌های آتش‌نشانی‌ها و یگان‌های جنگ نوین نیروهای مسلح
-جلوگیری از جمع شدن آب در آبخوری ها و زیر گلدانی ها در منازل و ادارات
kbfadmin
ممنون از شما
اطلاعات عالی بود
با سپاس از توجه شما و وقتی که برای مطالعه این متن گذاشته اید